Powrót do

Bohumil Hrabal (cz)

dodany: 20.02.2005 | przygotowała: Małgorzata Ziółkowska

Czeski prozaik. Dzieciństwo spędził w Nymburgu nad Łabą, gdzie jego ojciec był kierownikiem browaru. Tam też - po nieudanej próbie nauki w gimnazjum w Brnie i po powtarzaniu czwartej klasy w nymburskiej szkole realnej - zdał maturę (1934). Po rocznym uzupełniającym studium z łaciny podjął studia prawnicze, których nie ukończył z powodu zamknięcia w 1939 roku czeskiego uniwersytetu w Pradze. Podczas studiów interesował się filozofią, literaturą i sztukami plastycznymi. W Protektoracie pracował jako pomocnik notariusza w Nymburgu, nauczyciel w szkole handlowej w Pradze, magazynier w nymburskim towarzystwie kolejowym i wreszcie jako robotnik kolejowy i dyżurny ruchu na stacji w Komstomlatach na Morawach. W maju 1945 roku podjął studia i ukończył je w 1946, uyskując tytuł doktora praw. Pracował jednak poza zawodem jako komiwojażer wyrobów firmy drogeryjnej, likwidator tej firmy po lutym 1948, hutnik w Kladnie, skąd po wyleczeniu ciężkiego urazu głowy przeszedł do pracy w magazynie surowców wtórnych jako sortowacz papieru i książek. Zanim zawodowo zaczął uprawiać literaturę, pracował jeszcze przez 3 lata jako robotnik i statysta w teatrze w Libni, na praskich peryferiach, gdzie się też osiedlił i które uczynił scenerią większości swoich utworów.

Sukces i pisarską stabilizację zawodową przyniósł mu zbiór opowiadań "Perlička na dně" (1963, "Perełka na dnie"). Ale Hrabal pisał już od dawna, nie znajdując szans wydawniczych; tom liryków "Ztracená ulička" (1991, "Zagubiona uliczka") nie wyszedł w 1949 w związku z likwidacją oficyny Hrádek w Nymburgu, tom opowiadań "Skřivánek na niti" ("Skowronek na uwięzi") nie ukazał się z powodów cenzuralnych w końcu lat pięćdziesiątych. Właściwy debiut literacki Hrabala, opowiadania "Hovory lidí" (1956, "Rozmowy ludzi") ukazał się w edycji bibliofilskiej i nie został zauważony. W 1990 opublikował zbiór "Schizofrenické evangelium" ( "Ewangelia schizofreniczna").

Hrabal wniósł do czeskiej literatury autentyczną i niezafałszowaną jakąkolwiek ideologią znajomość życia różnych środowisk plebejskich, głęboką znajomość ludzi, ich psychologii i mentalności, talent narracyjny, niebywałą znajomość języka potocznego oraz wysoką kulturę filozoficzną. Odpowiadał spontanicznie i artystycznie najbardziej efektywnie na postulaty "życia wokół nas" i prawdziwej diagnozy czeskiego "dnia powszedniego", jakie wysuwała krytyka przełomu lat 50 i 60. Posłużył się nie tylko prostą opozycją wobec upolitycznionej, publicystycznej prozy obyczajowo-produkcyjnej, heroizującej i monumentalizującej bohatera oraz rzeczywistość, w jakiej działał, ale w akcie świadomej i niepowtarzalnej kreacji artystycznej na nowo go tworzył, ukazując wielowarstwową kreację intymności i prywatności, mądrości i tragizmu, humanistycznej wiary w los, niepodległość moralną i wielkość człowieka, który poprzez ironię, śmiech, wzruszenie wyraża swoją wolność. Wszystko, co było światem przedstawionym jego utworów, weryfikował własnym doświadczeniem, unikając naturalistycznych klisz i deformując doświadczenie poprzez filtry wyobraźni, korzystając z dorobku surrealizmu i osiagnięć czeskiej awangardy.

Pierwsze tomy opowiadań "Perlička na dně"; "Pábitelé" (1964, "Gadułkowie"), "Taneční hodiny pro starší a pokročilé" (1964, "Lekcje tańca dla starszych i zaawansowanych"), "Ostřé sledované vlaky" (1965, "Pociągi pod specjalnym nadzorem") pisane są w poetyce ostro kontrastującej piękno i brzydotę, wielkość i małość, brutalność i wrażliwość, życie i śmierć. Hrabal wykorzystuje w nich liryzm, groteskę i przewrotną ironię, a poprzez kolaż różnych zapisów językowych opartych na swobodnym łączeniu mowy potocznej i wysokiego stylu, języków: filozofującego, lirycznego i wulgarnego, nawet środowiskowych slangów, osiąga efekty narracyjne odpowiadające konstrukcji świata przedstawionego, w którym elementy porządku groteskowego i karykaturalnego mieszają się z widzeniem realistycznym lub nawet naturalistycznym: "Inzerát na dům, ve kterém už nechci bydlet" (1965, "Sprzedam dom w którym nie chcę mieszkać"), "Toto město je ve společné péči obyvatel" (1967, "To miasto znajduje się pod społeczną opieką obywateli").

W utworach z drugiej połowy lat 60. dochodzi do głosu silniejszy krytycyzm i sceptycyzm społeczny. Najdobitniej tę postawę wyraża powieść "Obsluhoval jsem anglického krále" (1974, "Obsługiwałem angielskiego króla"), w której realizm i groteska służą ukazaniu czeskiego mieszczańskiego świata w narracji czeskiego antybohatera - kolaboranta i oportunisty, jaki rzadko pojawiał się w czeskiej prozie. Powrotem w świat wspomnień jest trylogia "Městečko u vody" (1982, "Miasteczko nad rzeką"), na którą złożyły się opowiadania z tomów "Postřižiny" (1976, "Postrzyżyny"), "Krasosmutnění" (1979, "Taka piękna żałoba") i "Harlekýnovy milióny" (1981, "Skarby świata całego"). W języku polskim trylogia ta nie wyszła osobno, została wcielona do drugiego polskiego wydania "Lekcji tańca dla starszych i zaawansowanych".

W latach 80. Hrabal wydaje na emigracji trylogię autobiograficzną, na którą składają się: "Proluky" (1986, "Przerwy w zabudowie"), "Vita nuova" (1987), "Svatby v domě" (1987, "Wesele w domu"). Powieść "Kouzelná flétna" (1990, "Czarodziejski flet") jest kolejnym uzupełnieniem w budowanej przez pisarstwo Hrabala panoramie czeskiego życia.

Uwagi o życiu i twórczości spisał Hrabal w tomie "Domácí úkoly z pilnosti" (1982, "Zadania domowe z pilności"), wspomnienia z "Nic tylko strach: listów do Kwiecieńki księga druga". Dla dzieci napisał bajkę "Kopretina" (1965, "Złocień").

Utwory Hrabala były filmowane przez J. Menzla (np. "Ostřé sledované vlaky"- Oskar w 1966) oraz dramatyzowane przez S. Lichego i V. Nývlta. Ukazywały się też w licznych wyborach, były przekładane na wiele obcych języków. Hrabal jest uważany za najpopularniejszego czeskiego pisarza w Polsce.

Bibliografia:
Literatury zachodniosłowiańskie czasu przełomów 1890-1990 T.2, red. Halina Janaszek-Ivanickova, Katowice 1999.