Powrót do

Wizja świata słowiańskiego chłopa - ludowa czy pogańska?

dodany: 24.10.2002 | autor: Filip Kuklewski | więcej na stronie autora: http://acn.waw.pl/qkiel76

Już na wstępie piszę: nie odpowiem jednoznacznie na to pytanie. Przedstawię jak to wygląda w kulturze ludowej... a Czytelnik niech sobie sam odpowie. Obraz jaki tu za chwilę przedstawię jest trochę syntetyczny. Omówiłem model, bez wdawanie się w szczegóły, wyjątki etc. Wymaga bowiem tego szczupłość niniejszej pracy. Jej założeniem jest tylko zarysowanie ogólnego schematu, zasygnalizowanie pewnych zbieżności.

Przeciętny chłop polski jeszcze na początku XX wieku wyobrażał sobie świat jako całość złożoną z trzech części. Świata górnego – boskiego, świata środkowego – ludzkiego i wreszcie świata dolnego - piekła. Osią, wokół której cały ten system był zbudowany było stojące w centrum Świata na górze wysokie drzewo kosmiczne zwane też drzewem życia. Jego czubek podtrzymywał sklepienie niebieskie, w konarach żył Jahwe i aniołowie natomiast korzeniami sięgało świata podziemnego. W tych korzeniach siedział diabeł, wąż lub Czarownik. Samo drzewo to najczęściej jesion, dąb, kasztanowiec, jawor. Co ciekawe na szczycie tego drzewa żyją dwa ptaki, najczęściej koguty, doskonale to widać na wycinankach kurpiowskich - lelujach. W jednym tekście ruskim owe ptaki rozmawiają jak stworzyć ziemię...

Ziemia była wyobrażana jako okrągły, wielki placek pływający po wodach oceanu. Charakterystyczne było też przekonanie, że ocean ten nie jest nieskończony, że ma swój kraniec. W najbardziej archaicznych przekazach ziemia jest podtrzymywana na grzbiecie ogromnej ryby...

Kraina górna –niebiańska.

Należała do dziedziny Jahwe. Żył on w gałęziach drzewa. Często spacerował po nieboskłonie, przeganiając piorunami smoki, zmory, południce. W tym zadaniu był często zastępowany przez proroka Eliasza, który jeździł w ognistym wozie. Pierwszym grzmotem na wiosnę Jahwe nie tylko zapładniał Ziemię, ale i skuwał łańcuch, którym diabeł był przykuty do podziemi, i który mocno nadwyrężył podczas należącej do niego zimy. Po niebie na koniach jeździli Słońce i Księżyc. Obydwaj byli braćmi. Na krańcach nieba posiadali własne mieszkania – gospodarstwa. Podczas ich nieobecności prowadziła je ich matka - staruszka. Z racji codziennego obiegu Ziemi byli uznawani za wszechwiedzących, no, może lepszym określeniem będzie: dobrze poinformowanych, bo były sprawy, których mimo wszystko nie znali. W podaniach ludowych bohater poszukający czegoś lub kogoś wypytuje najpierw Słońce, które odsyła go do swego brata Księżyca.

Jahwe podlegali płanetnicy, których zadaniem była obsługa burzy, jak gromadzenie chmur, gradobicia itp. Ważną ich funkcją było też przymuszanie do tej pracy smoków pokonanych przez Gromowładcę. Nota bene tęcza była również uznawana za smoka, który chce wypić całość wody wszechświata.

Kraina środka –ziemska.

Ulokowana miedzy niebem a ziemią była często areną zmagań pomiędzy Jahwe a diabłem lub Czarnoksiężnikiem. Zamieszkiwana była przez ludzi i cała czeredę mitycznych stworów, takich jak brzeginie, dziwożony, domowiki, upiory etc. Dodatkowo zwierzęta posiadały niezwykłe cechy, jak ludzką mowę, magiczne zdolności (przemienianie się w ludzi lub inne zwierzęta), albo spełniały pewne, mitologicznie uzasadnione funkcje. Dodatkowo człowiek był otoczony upersonifikowanymi drzewami, skałami, ziemią, która czuje, mówi i myśli, wreszcie duchami opiekuńczymi pewnych miejsc: jak góry, mokradła, łąki itp.

Kraina podziemna – pośmiertna.

W korzeniach drzewa życia miał siedzieć na złotym tronie Czarnoksiężnik. Miał on 30 córek mogących zamieniać się w ptaki. W kilku bajkach najważniejsza z nich nosi imię Welena. Często zamiast Czarnoksiężnika w tym miejscu występuje Król Żmij, smok lub diabeł. Z tego też miejsca biło źródło tajemniczej, podziemnej rzeki zapomnienia; zabyt’ reki. Po jej przebyciu dusza zapominała po 30 dniach o swoim przeszłym, ziemskim życiu. Generalnie podziemna kraina nie różniła się od świat ziemskiego. Główne różnice polegały na: obfitości występującej tam wody, gdyż jeziora, rzeki, morza i miały z nią bezpośrednie połączenie. Inną charakterystyczną cechą podziemi było występowanie tam w nadmiarze złota, którym Czarownik (Król Żmij) hojnie wynagradzał tych, którzy wykonali jakieś niebezpieczne zadanie dla niego, pomogli mu w niebezpieczeństwie albo dobrze go potraktowali na ziemi. Trzecia różnica to występowanie dusz ludzkich i innych stworzeń (południce, smoki, kraśnięta) i zwierząt (jaszczurki, węże, żaby, ptaki) o cechach chtonicznych. Wejście do owej krainy znajduje się w jaskiniach, rzekach, jeziorach, studniach, a także pod każdym drzewkiem bzu.

Takie wyobrażenie świata istniało do lat 50-tych XX wieku. Dopiero przeobrażenia społeczno-gospodarcze, większy dostęp do informacji z zewnątrz, a także nasilona propaganda kościelna zmieniła ten obraz w sposób radykalny. Obecnie tylko wyjątkowo można spotkać ludzi, dla których opisany świat byłby znajomy, a już na pewno nie spotkamy takich, dla których byłby prawdziwy.