Anton Martin Slomšek i jego walka o jêzyk s³oweñski w XIX wieku
dodany: 01.12.2001 | autor: Jadwiga Pieczonka
We wrzeœniu ubieg³ego roku papie¿ Jan Pawe³ II beatyfikowa³ w Mariborze pierwszego S³oweñca - Antona Martina Slomška, wybitnego promotora kultury narodowej. Aby mówiæ o biskupie Slomšku, nale¿y przyjrzeæ siê bli¿ej sytuacji jêzyka s³oweñskiego na prze³omie XVIII i XIX wieku. Nale¿y równie¿ zwróciæ uwagê na g³ówne cele kampanii jêzykowej A. Slomška - mianowicie na jego starania o uprawnienie jêzyka s³oweñskiego zarówno w administracji i szkolnictwie, jak i ca³ej szeroko pojêtej kulturze.
W XVIII wieku S³oweñcy stanowili najmniej liczny naród monarchii Habsburgów. By³ to naród ch³opski o bardzo niskim poczuciu to¿samoœci narodowej. Jêzyk s³oweñski traktowany by³ jako gwara ludowa. Jêzykiem administracji na tych terenach by³ niemiecki (jedynie rzadko u¿ywano s³oweñskiego do komunikowania rozporz¹dzeñ ch³opom). W szkolnictwie jêzykiem nauczania by³ równie¿ niemiecki, jêzyk s³oweñski wprowadzono tylko w nielicznych szko³ach i to jako przedmiot uboczny.
Pewne zmiany przynios³o panowanie francuskie i utworzenie na tych terenach Prowincji Iliryjskich (w latach 1809-1813). Jêzyk s³oweñski zosta³ wprowadzony do administracji i szkolnictwa (w tym ostatnim wprowadzono go jako jêzyk wyk³adowy w szkolnictwie ludowym, natomiast w szkolnictwie œrednim jêzykiem wyk³adowym by³ francuski lub w³oski, a s³oweñski stanowi³ jeden z przedmiotów). Istnienie Prowincji Iliryjskich by³o tylko krótkim epizodem, który jednak¿e zmieni³ bardzo nastawienie dzia³aczy s³oweñskich do jêzyka narodowego i jego praw. Ju¿ pod koniec XVIII wieku sytuacja jêzyka s³oweñskiego zaczê³a siê zmieniaæ. Po d³ugim zastoju zaczyna siê odrodzenie literatury s³oweñskiej. Tworz¹ wtedy wybitni S³oweñcy - poeta Valentin Vodnik oraz dramaturg i historyk Anton Tomaž Linhart. Twórca nowoczesnego literackiego jêzyka s³oweñskiego, Jernej Kopitar pisze pierwsz¹ naukow¹ gramatykê. W tym okresie tworzy równie¿ najwiêkszy s³oweñski poeta France Prešeren. Do tej grupy wybitnych S³oweñców mo¿emy z pewnoœci¹ zaliczyæ biskupa Slomška.
Anton Martin Slomšek urodzi³ siê w 1800 roku w Slomie ko³o Ponikvi w Styrii w rodzinie ch³opskiej. W 1824 roku, po ukoñczeniu seminarium duchownego w Celowcu, otrzyma³ œwiêcenia kap³añskie. W 1829 roku zosta³ ojcem duchowym w seminarium. Po kilku latach powróci³ do pracy w parafiach. W 1846 roku zosta³ proboszczem w Celju, a nastêpnie biskupem diecezji lawantyñskiej.
A. Slomšek uwierzy³ w wartoœæ jêzyka s³oweñskiego, dlatego walczy³ o jego równouprawnienie, które zapewni³oby narodowi i jego kulturze swobodny dalszy rozwój duchowy. Bo przecie¿ to jêzyk jest podstawowym elementem scalaj¹cym naród i umo¿liwiaj¹cym jednoœæ jego kultury. Jak mówi Slomšek: Jêzyk jest œrodkiem komunikacji miêdzy narodami, jest najmocniejsz¹ wiêzi¹ ka¿dego spo³eczeñstwa, które jednoczy w braterski sposób. Jêzyk jest wiêc wyj¹tkowo wa¿nym czynnikiem jednoœci narodowej, zw³aszcza w przypadku narodów, które nie tworz¹ odrêbnej organizacji pañstwowej.
Slomšek zosta³ nauczycielem jêzyka s³oweñskiego ju¿ w czasie studiów teologicznych (w latach 1821 -1823). Uda³o mu siê tak dobrze opanowaæ zawi³oœci jêzyka ojczystego, ¿e dyrekcja teologii pozwoli³a mu nauczaæ go wœród kolegów. Kursy jêzyka s³oweñskiego w Celowcu kontynuowa³ po ukoñczeniu teologii, w latach 1829 - 1838. Naucza³ m³odych ksiê¿y, a tak¿e urzêdników pracuj¹cych na tych terenach. Udziela³ wskazówek m³odym poetom, przyczyniaj¹c siê w ten sposób do doskonalenia i szerszego zastosowania jêzyka s³oweñskiego jako jêzyka literackiego. Dawa³ równie¿ rady na temat t³umaczenia utworów obcych na jêzyk s³oweñski, mówi³: Nie t³umacz s³ów, ale myœli (...) Piêkno jêzyka s³oweñskiego nie zawiera siê w poszczególnych s³owach, ale w ojczystych metaforach, zwi¹zanych z ziemiami s³oweñskimi.
Kluczow¹ spraw¹ jest droga jêzykowa, jak¹ wybra³ Slomšek. By³y to bowiem pocz¹tki kszta³towania siê literackiego jêzyka s³oweñskiego. Podstawê da³ mu wybitny uczony Jernej Kopitar, pisz¹c pierwsz¹ gramatykê s³oweñsk¹. Za Kopitarem przyj¹³ Slomšek pogl¹d o nowej ludowej podstawie literackiego jêzyka s³oweñskiego, która mog³a odnowiæ ówczesny zasób leksykalny, pe³en zniekszta³ceñ i zapo¿yczeñ. Jednoczeœnie próbowa³ znaleŸæ drogê do zniwelowania ró¿nic stylistyczno-znaczeniowych pomiêdzy dialektami styryjskimi, karynckimi i kraiñskimi. Kopitar wybrn¹³ z tego problemu opieraj¹c swój jêzyk literacki g³ównie o dialekty kraiñskie (podobnie post¹pi³ France Prešeren). Slomšek natomiast wybra³ drogê literacko - jêzykowej integracji S³oweñców. W swych dzie³ach rozwin¹³ syntaktyczny i leksykalny system wspólnego, ogólnos³oweñskiego jêzyka literackiego. Opar³ go o dialekty œrodkowos³oweñskie, z du¿ym jednak udzia³em s³ownictwa z obszaru Karyntii, Styrii i Panonii.
Twórczoœæ Antona Martina Slomška w jêzyku s³oweñskim jest bardzo bogata i ró¿norodna. Pisa³ poezjê, choæ nie by³a ona dla niego celem, a œrodkiem, by wzbudziæ u rodaków mi³oœæ do jêzyka s³oweñskiego. Mimo to jednak w wielu utworach ukaza³ swój talent poetycki. Wczesne utwory maj¹ charakter okolicznoœciowy - s¹ to ¿yczenia imieninowe i wiersze zachêcaj¹ce dla uczestników kursu jêzyka s³oweñskiego w Celowcu, b¹dŸ dla szkó³. Pojawiaj¹ siê te¿ wiersze na czeœæ wybitnych S³oweñców (np. Drava na czeœæ Urbana Jarnika czy S³oweñska swora - na czeœæ Valentina Vodnika). Czêste w jego twórczoœci s¹ weso³e toasty (np. Toast za S³oweñców), a tak¿e wiersze wychowawcze. Du¿¹ czêœæ poezji zajmuje twórczoœæ dla dzieci - mo¿na wymieniæ tu utwory takie jak Jagody i dzieci, Wieczorne s³oñce, Dobranoc, Dzieñ dobry, czy Burza. Oprócz poezji napisa³ Slomšek bardzo wiele podrêczników, z których warto wymieniæ chocia¿by Blaže i Nežica w szkole niedzielnej czy Apostolskie po¿ywienie. Liczne utwory przeznaczy³ m³odzie¿y np. Chrzeœcijañskie dziewictwo czy Szczêœliwa droga ¿ycia. Tworzy³ te¿ ¿ywoty, artyku³y okolicznoœciowe, baœni i przypowieœci, listy, kazania, a tak¿e zbiera³ s³oweñskie przys³owia ludowe. Napisana przez niego gramatyka pod tytu³em Inbegriff der slowenischen Sprache pozosta³a jedynie w rêkopisie.
Dziêki ró¿norodnoœci swego piœmiennictwa Slomšek przyczyni³ siê do rozwoju wielu odmian jêzyka (zdzia³a³ bardzo wiele dla jêzyka publicystyki, a tak¿e dla stylu naukowego, wprowadzaj¹c naw¹ terminologiê gramatyczn¹, matematyczn¹, urzêdow¹ i przyrodoznawcz¹).
Du¿e znaczenie mia³y zak³adane przez Slomška instytucje, popularyzuj¹ce s³oweñskie piœmiennictwo. W 1846 roku powsta³o czasopismo Drobtinice, w którym publikowano opowiadania, przypowieœci i przys³owia, przeznaczone zarówno dla dzieci, jak i dla starszych. Natomiast w 1851 roku powsta³a Mohorjeva Družba, która sta³a siê wydawnictwem ksi¹¿ek, popularyzuj¹cych jêzyk s³oweñski. Jej za³o¿enie przynios³o najwiêcej zas³ug dla s³oweñskiej ksi¹¿ki.
Biskup Slomšek podj¹³ równie¿ walkê o wprowadzenie jêzyka s³oweñskiego do szkolnictwa. Jêzyka s³oweñskiego uczono w nielicznych szko³ach i to jedynie jako przedmiotu ubocznego. Jêzykiem wyk³adowym by³ niemiecki. A przecie¿ jak mówi Slomšek: Jêzyk ojczysty jest kluczem do wykszta³cenia. W innym miejscu twierdzi: To, czego dziecko nauczy siê od matki i ojca, szko³a powinna rozwijaæ. A to zgodnie z rozumem mo¿e siê odbywaæ tylko w jednym i tym samym jêzyku w szko³ach krajowych. Wybitny ten pedagog i wychowawca walczy³ wiêc z germanizacyjnym wp³ywem szkó³ na m³ode pokolenie. Ka¿da bowiem jednostka, decyduj¹ca siê na naukê, by³a skazana na czêœciowe przynajmniej zniemczenie. Rozwin¹³ sieæ szkó³ niedzielnych obok podstawowych. Pisa³ te¿ liczne podrêczniki. Wraz z Franem Miklošièem, wybitnym jêzykoznawc¹, uda³o mu siê wywalczyæ mo¿liwoœæ wydawania podrêczników dla trzech klas szko³y podstawowej po s³oweñsku. Jêzyk s³oweñski wprowadzono do szkolnictwa ludowego w czasach Prowincji Iliryjskich, jednak¿e po ich upadku w³adze austriackie przywróci³y dawny porz¹dek. Kolejnym zwrotem by³a Wiosna Ludów. S³oweñcy co prawda nie byli narodem na tyle silnym, by wysun¹æ odwa¿ne ¿¹dania polityczne. Jednak¿e konserwatystom, których przedstawicielem by³ równie¿ biskup Slomšek, uda³o siê osi¹gn¹æ doœæ ograniczone prawa jêzykowe.
W szko³ach ludowych wprowadzono jêzyk s³oweñski jako wyk³adowy, natomiast w szko³ach œrednich jako jeden z przedmiotów. Zdobyte prawa jêzykowe uda³o siê S³oweñcom utrzymaæ po upadku rewolucji, w okresie neoabsolutyzmu. Biskup Slomšek stwierdzi³, ¿e S³oweñcy maj¹ byæ najpierw katolikami, potem Austriakami, a na koñcu S³oweñcami. Te s³owa wydawaæ siê nam mog¹ skrajnym konserwatyzmem i lojalizmem. Nale¿y tu jednak odró¿niæ - Slomšek mówi³ o byciu Austriakami, a nie Niemcami. Zaleca³ zachowanie odrêbnoœci narodowej w ramach monarchii Habsburgów, odrêbnoœci, któr¹ zapewniæ mo¿e jêzyk ojczysty, pielêgnowany od najm³odszych lat u ka¿dego dziecka. A dziêki takiemu lojalizmowi uda³o siê w³aœnie uratowaæ jêzyk s³oweñski w szkolnictwie ni¿szym.
Anton Martin Slomšek zdzia³a³ bardzo wiele dla równouprawnienia jêzyka s³oweñskiego oraz podniesienia œwiadomoœci narodowej S³oweñców. By³ zarówno wybitnym duchownym, jak i wielkim patriot¹, a program jego dzia³alnoœci charakteryzuj¹ najlepiej s³owa: Œwiêta wiara bêdzie wam œwiat³em, a jêzyk ojczysty kluczem do b³ogos³awionej kultury narodowej.
|