Literacko – kulturalna dzia³alnoœæ Cystersów w S³owenii (na przyk³adzie klasztorów w Stiènej i Kostanjevicy)
dodany: 01.02.2002 | autor: Jadwiga Pieczonka
Klasztorom ju¿ od dawna przypisywa³o siê nie tylko rolê ognisk ¿ycia religijnego, ale i rolê oœrodków kulturalnych. Poprzez dzia³alnoœæ duszpastersk¹ zakonnicy mieli podnosiæ poziom religijny ludnoœci, utrwalaæ jej wiarê. Istotna by³a równie¿ dzia³alnoœæ literacka, skryptorska czy naukowa, prowadz¹ca do rozwoju kulturalnego spo³eczeñstwa. Na ziemiach s³oweñskich bardzo du¿¹ rolê odegra³y klasztory cysterskie (zak³adane kolejno w Stiènej, Vetrinju i Kostanjevicy). Podejmuj¹c temat wp³ywu tego zakonu na rozwój kulturalny w S³owenii, nale¿a³oby najpierw przyjrzeæ siê bli¿ej pocz¹tkom ruchu cysterskiego i jego za³o¿eniom.
Zakon cystersów zosta³ za³o¿ony w roku 1098 przez œwiêtego Roberta z Molesmes w Citeaux. Istotn¹ rolê w rozwoju zakonu odegra³ równie¿ œwiêty Bernard, który przyby³ do Citeaux w 1112 roku wraz z trzydziestoma towarzyszami. Zakon rozprzestrzeni³ siê po ca³ej Europie, na Ba³kanach i w Ziemi Œwiêtej (w chwili œmierci œwiêtego Bernarda – w 1153 roku istnia³y a¿ 343 klasztory o œcis³ej regule). Cystersi d¹¿yli do odnowienia pierwotnej regu³y benedyktyñskiej w jej prostocie i surowoœci. Odrzucali bogactwo i zbêdne ceremonie, d¹¿yli do zachowania prostoty i ubóstwa. Ubóstwo stanowi³o dla nich œrodek wyrzeczenia i ascezy – nie nadawali mu wiêc skrajnego znaczenia jak bracia ¿ebrz¹cy w XIII wieku. Za logiczn¹ konsekwencjê ubóstwa uwa¿ali pracê rêczn¹. Nakazami regu³y by³y modlitwa liturgiczna, lectio divina (czytanie) oraz praca rêczna – podobnie jak u benedyktynów. Jednak w przeciwieñstwie do nich cystersi zredukowali w du¿ym stopniu praktyki liturgiczne, nobilituj¹c pracê rêczn¹ (bo przecie¿ wed³ug œwiêtego Benedykta ludzie w klasztorze staj¹ siê dopiero wtedy prawdziwymi mnichami, gdy ¿yj¹ z pracy swych r¹k.) Starali siê wiêc cystersi stworzyæ wspólnotê ca³kowicie oddzielon¹ od œwiata, poœwiêcon¹ modlitwie i pracy.
Na ziemiach s³oweñskich istnia³y trzy oœrodki cysterskie: Stièna (za³o¿ona w 1136 roku), i Kostanjevica (1234 rok) w Dolnej Krainie oraz Vetrinj w Karyntii (za³o¿ony w 1142 roku). Mówi¹c o owych klasztorach,nie mo¿na pomin¹æ wielkiego znaczenia ich pracy duszpasterskiej, charytatywnej czy gospodarczej. Celem tego referatu jest jednak podkreœlenie zas³ug cystersów w dziedzinie kultury (a zw³aszcza literatury). Ka¿dy z klasztorów posiada³ skryptorium, gdzie powstawa³y dzie³a literackie, zdobione miniaturami i inicja³ami o wysokiej wartoœci artystycznej. Staraniem klasztornych skryptoriów zachowa³y siê nie tylko utwory teologiczne i ascetyczne, ale i dzie³a o tematyce prawnej czy medycznej, a tak¿e literatura piêkna. Wszystkie klasztory, spe³niaj¹c funkcjê kulturotwórcz¹, przyczyni³y siê do rozwoju kulturalnego S³owenii, dlatego nale¿y przyjrzeæ siê bli¿ej ich dzia³alnoœci.
Klasztor w Stiènej za³o¿y³ w 1136 roku patriarcha oglejski Peregrin (1132 – 61), wspomagany przez szlachciców Henrika, Ditriha i Majnhalma. Cystersi mieli mu pomagaæ w pog³êbianiu i utwierdzaniu ¿ycia religijnego wœród S³oweñców. Pierwszy opat – Vincenc pochodzi³ z terenu Polski – ze Œl¹ska. Dwukrotne próby w³¹czenia tego oœrodka cysterskiego w kr¹g wp³ywów niemieckich (przez opata z Ebracha) nie powiod³y siê. Choæ pocz¹tkowo zamierzony jako wspólnota oddzielona od œwiata zewnêtrznego, klasztor stawa³ siê stopniowo coraz bardziej otwarty ludnoœci. Jeszcze w 1215 roku zakon cysterski zabrania³ swym klasztorom braæ w opiekê koœcio³y. Wiadomo natomiast, ¿e zakonnicy ze Stiènej zajmowali siê prac¹ duszpastersk¹ co najmniej od roku 1256 – decyzj¹ patriarchy pod zwierzchnictwem klasztoru znalaz³o siê wtedy piêæ parafii z Savinjskiej doliny. W roku 1335 patriarcha oficjalnie przyzna³ cystersom ze Stiènej sprawowanie duszpasterstwa, którym to zadaniem zajmowali siê mnisi a¿ do rozwi¹zania klasztoru. W 1781 roku cesarz Józef II wyda³ dekret o likwidacji klasztorów, które niso Bogu povšeè, ki se ne bavijo z nego bolnikov in vzgojo mladine. Ostatecznie rozwi¹zanie klasztoru w Stiènej nast¹pi³o w 1784 roku. Jako jedyny z rozwi¹zanych klasztorów cysterskich w S³owenii zosta³ on odnowiony w roku 1898 i istnieje do dziœ.
Klasztory cysterskie w S³owenii mia³y swe pracownie pisarskie. Nie wiemy, jak wygl¹da³a dzia³alnoœæ skryptorska za czasów pierwszego opata Vincenca, wiadomo natomiast, ¿e ju¿ drugi opat Folknand (1150 – 63) za³o¿y³ klasztorne skryptorium, którego dzie³a pod wzglêdem jakoœci nie pozostawa³y w tyle za rêkopisami innych klasztorów ówczesnej Europy. W skryptorium owym pracowa³ pisarz Nikolaj, któremu opat Folknand oko³o 1180 roku poleci³ przepisaæ wielkie dzie³o œwiêtego Augustyna De civitate Dei. Wœród œredniowiecznych rêkopisów, przechowywanych w Bibliotece Narodowej i Uniwersyteckiej (NUK) w Lublanie, rêkopisy z klasztoru w Stiènej stanowi¹ trzeci¹ czêœæ. S¹ to rêkopisy powsta³e od koñca XII do koñca XV wieku. Pod wzglêdem treœci pozostaj¹ w zgodzie z popularnymi w owym czasie tekstami – zawieraj¹ fragmenty Pisma Œwiêtego wraz z komentarzami, ¿ywoty œwiêtego Bernarda i innych œwiêtych, ksiêgê Mora³ów œwiêtego Grzegorza Wielkiego oraz zbiory kazañ. Prowadzone przez doktora Franca Stele badania nad œredniowiecznymi rêkopisami ze Stiènej, dowodz¹, ¿e s¹ one wytworami jednej szko³y iluminatorskiej. Ich zró¿nicowanie jakoœciowe zwi¹zane jest z utalentowaniem artystycznym poszczególnych autorów. Wed³ug doktora Stele stiški rokopisi i¿ druge polovice 12. stoletja v NUK so najstarejši spomenik svojevrstne umetniške stroke na danes že sklenjenem slovenskem ozemlju, namreè iluminiranih (z risbami ali miniaturami okrašenih) rokopisov. Zachowa³ siê równie¿ oryginalny katalog ksi¹g ze Stiènej, który znajduje siê obecnie w NUK w Lublanie.
Z pewnoœci¹ jednym z najbardziej znanych i cenionych zabytków skryptorium w Stiènej jest Stiški rokopis z XV wieku. Razem z Brižinskimi spomenikami i Rateškim rokopisem jest on dowodem na ci¹g³oœæ piœmiennictwa w jêzyku s³oweñskim od wieku X a¿ do literatury protestanckiej w wieku XVI.. Powstanie ksiêgi, w której znajduje siê Stiški rokopis, by³o z³o¿one i d³ugotrwa³e. Do ³aciñskiej ksiêgi z kazaniami i legendami œwiêtych czeski duchowny oko³o roku 1428 dopisa³ modlitwê przed kazaniem i Salve regina. PóŸniej ksiêga dotar³a do r¹k s³oweñskiego zakonnika cysterskiego, który oko³o 1440 roku zapisa³ w niej pocz¹tek pieœni wielkanocnej Naš Gospod je od smrti vstal i wzór spowiedzi ogólnej, który przet³umaczy³ z niemieckiego oraz kilka s³oweñskich i ³aciñskich komentarzy. W Stiškim rokopisie zapisana jest pierwsza zwrotka utworu Ta stara velikanoèna pejsen. PóŸniej powsta³y jeszcze trzy zwrotki niemieckiej i s³oweñskiej pieœni (w 1584 roku Primož Trubar utrwali³ j¹ w dziele Ta celi katehismus). Dr Vatroslav Oblak okreœla jêzyk Stiškiego rokopisa jako dialekt dolenjski, natomiast ortografia jest niemiecka. W inwokacji i Salve regina zauwa¿yæ mo¿na wp³yw jêzyka i pisowni czeskiej.
Drugim oœrodkiem cysterskim, o którego dzia³alnoœci chcia³abym powiedzieæ, jest klasztor w Kostanjevicy ob. Krki. Za³o¿y³ go w roku 1234 wojewoda karyncki Bernard Spanheimski. Jego zadaniem mia³o byæ przyswojenie pod wzglêdem koœcielnym i gospodarczym ziem, zdobytych polityczn¹ ekspansj¹ Spanheimów. Do klasztoru sprowadzono mnichów z Vetrinja. Oœrodek w Kostanjevicy cieszy³ siê licznymi nadaniami ziemskimi – od swego za³o¿yciela, a tak¿e od obcej narodowo szlachty, a póŸniej i mieszczañstwa. Najwiêkszy rozwój prze¿ywa³ klasztor w wieku XIV (w jego posiadaniu znalaz³o siê wtedy wiele maj¹tków ziemskich). Natomiast wiek XV by³ dla klasztoru okresem kryzysu gospodarczego i duchowego – cystersi stracili wiele swych posiad³oœci, a mnichów by³a w klasztorze tylko garstka. Wraz z kontrreformacj¹ od 1600 roku ¿ycie gospodarcze i duchowe klasztoru zaczê³o siê stopniowo polepszaæ – zwiêkszy³a siê liczba mnichów, odzyskano stracone maj¹tki. Za czasów opata Aleksandra Taufferera (1737 – 1760) oœrodek zosta³ gruntownie przebudowany, uzyskuj¹c dzisiejsz¹ postaæ. W roku 1876 klasztor kostanjevicki zosta³ rozwi¹zany, a jego mieszkañcy rozproszyli siê po kraju. Niestety nie doczeka³ odnowienia tak, jak oœrodek w Stiènej. Pami¹tk¹ po cystersach w Kostanjevicy pozosta³y do dziœ liczne rêkopisy i ksiêgi, przechowywane w NUK w Lublanie.
Klasztor w Kostanjevicy nie mo¿e równaæ siê ze Stièn¹, chocia¿ te¿ odegra³ wa¿n¹ rolê kulturow¹ i religijn¹ w obszarze dolnej Krki. Przez ca³y czas swego istnienia klasztor by³ zale¿ny od oœrodka w Vetrinju – tamtejsi opaci wizytowali go, przewodniczyli wyborom opatów i nadzorowali dyscyplinê zakonu. W tych warunkach pisanie kronik i roczników by³o utrudnione, nie mówi¹c ju¿ o pisaniu dzie³ literackich. W inwentarzu z roku 1577 (obecnie chroniony w Zgodovinskim društvie w Celowcu) znajduj¹ siê dane na temat licznych ksi¹g, przechowywanych wówczas w klasztorze. Natomiast w zbiorze Fidler Marian, Austria Sacra V nadmieniono o spisanej historii klasztoru (Historia originis monasterii ad fontes Marianos prope Landstrass ex archivio eiusdem monasterii). Za czasów opata Taufferera w 1745 roku klasztor otrzyma³ bogat¹ bibliotekê Maksimilijana Leopolda Raspa (1673 – 1742), dbaj¹cego o rozwój edukacji ludu.Podczas likwidacji klasztoru wiele ksi¹g uratowa³ ojciec Avguštin Sluga (1753 – 1842), zak³adaj¹c dekanijsk¹ knjižnicê w Kranju. Obecnie w Bibliotece Narodowej i Uniwersyteckiej przechowywanych jest siedem kodeksów z Kostanjevicy, pochodz¹cych z XII i XIV wieku, oraz cztery inkunabu³y. Ich treœæ wykazuje du¿e podobieñstwo do treœci rêkopisów ze Stiènej. Cenny jest zw³aszcza tekst pierwotnej Chartae caritatis, którego nie ma w rêkopisach ze Stiènej, oraz odpis Dialogów Grzegorza Wielkiego z XII wieku.
Temat tego referatu nie uwzglêdnia klasztoru w Vetrinju. Wspomnê jedynie o dwóch wa¿nych dzie³ach, wywodz¹cych siê z klasztornej biblioteki. Pierwszym z nich jest kronika Liber certarum historiarum (Knjiga resniènih zgodb), napisana przez opata Janeza II. Obejmuje ona austriacko – karynck¹ historiê od 1231 do 1341 roku. Drugim wa¿nym utworem jest s³oweñski katechizm brata Lenarta Pacherneckera z 1574 roku. Wiemy o nim dziêki informacji w katechizmie Trubara, gdy¿ nie zachowa³ siê do naszych czasów.
Kulturotwórcza rola klasztorów cysterskich na ziemiach s³oweñskich by³a ogromna. Zajmowa³y siê one nie tylko kopiowaniem dzie³ (przez co ochroni³y ich byt), ale równie¿ prac¹ twórcz¹. Warto podkreœliæ, ¿e w przypadku ziem s³oweñskich funkcja klasztorów by³a jeszcze istotniejsza ni¿ na innych terenach. S³oweñcy nie mieli przecie¿ swego pañstwa, a ich kultura, zagro¿ona przez obcy narodowo ¿ywio³ potrzebowa³a wspieraj¹cej j¹ instytucji. Tak¹ w³aœnie sta³y siê oœrodki cysterskie. Liczne dzie³a, które zachowa³y siê do dnia dzisiejszego, pokazuj¹, jak bogata mo¿e byæ kultura ma³ego narodu, nawet jeœli nie posiada on w³asnej organizacji pañstwowej.
|