Powrót do

Literacko – kulturalna działalność Cystersów w Słowenii (na przykładzie klasztorów w Stičnej i Kostanjevicy)

dodany: 01.02.2002 | autor: Jadwiga Pieczonka

Klasztorom już od dawna przypisywało się nie tylko rolę ognisk życia religijnego, ale i rolę ośrodków kulturalnych. Poprzez działalność duszpasterską zakonnicy mieli podnosić poziom religijny ludności, utrwalać jej wiarę. Istotna była również działalność literacka, skryptorska czy naukowa, prowadząca do rozwoju kulturalnego społeczeństwa. Na ziemiach słoweńskich bardzo dużą rolę odegrały klasztory cysterskie (zakładane kolejno w Stičnej, Vetrinju i Kostanjevicy). Podejmując temat wpływu tego zakonu na rozwój kulturalny w Słowenii, należałoby najpierw przyjrzeć się bliżej początkom ruchu cysterskiego i jego założeniom.

Zakon cystersów został założony w roku 1098 przez świętego Roberta z Molesmes w Citeaux. Istotną rolę w rozwoju zakonu odegrał również święty Bernard, który przybył do Citeaux w 1112 roku wraz z trzydziestoma towarzyszami. Zakon rozprzestrzenił się po całej Europie, na Bałkanach i w Ziemi Świętej (w chwili śmierci świętego Bernarda – w 1153 roku istniały aż 343 klasztory o ścisłej regule). Cystersi dążyli do odnowienia pierwotnej reguły benedyktyńskiej w jej prostocie i surowości. Odrzucali bogactwo i zbędne ceremonie, dążyli do zachowania prostoty i ubóstwa. Ubóstwo stanowiło dla nich środek wyrzeczenia i ascezy – nie nadawali mu więc skrajnego znaczenia jak bracia żebrzący w XIII wieku. Za logiczną konsekwencję ubóstwa uważali pracę ręczną. Nakazami reguły były modlitwa liturgiczna, lectio divina (czytanie) oraz praca ręczna – podobnie jak u benedyktynów. Jednak w przeciwieństwie do nich cystersi zredukowali w dużym stopniu praktyki liturgiczne, nobilitując pracę ręczną (bo przecież według świętego Benedykta ludzie w klasztorze stają się dopiero wtedy prawdziwymi mnichami, gdy żyją z pracy swych rąk.) Starali się więc cystersi stworzyć wspólnotę całkowicie oddzieloną od świata, poświęconą modlitwie i pracy.

Na ziemiach słoweńskich istniały trzy ośrodki cysterskie: Stična (założona w 1136 roku), i Kostanjevica (1234 rok) w Dolnej Krainie oraz Vetrinj w Karyntii (założony w 1142 roku). Mówiąc o owych klasztorach,nie można pominąć wielkiego znaczenia ich pracy duszpasterskiej, charytatywnej czy gospodarczej. Celem tego referatu jest jednak podkreślenie zasług cystersów w dziedzinie kultury (a zwłaszcza literatury). Każdy z klasztorów posiadał skryptorium, gdzie powstawały dzieła literackie, zdobione miniaturami i inicjałami o wysokiej wartości artystycznej. Staraniem klasztornych skryptoriów zachowały się nie tylko utwory teologiczne i ascetyczne, ale i dzieła o tematyce prawnej czy medycznej, a także literatura piękna. Wszystkie klasztory, spełniając funkcję kulturotwórczą, przyczyniły się do rozwoju kulturalnego Słowenii, dlatego należy przyjrzeć się bliżej ich działalności.

Klasztor w Stičnej założył w 1136 roku patriarcha oglejski Peregrin (1132 – 61), wspomagany przez szlachciców Henrika, Ditriha i Majnhalma. Cystersi mieli mu pomagać w pogłębianiu i utwierdzaniu życia religijnego wśród Słoweńców. Pierwszy opat – Vincenc pochodził z terenu Polski – ze Śląska. Dwukrotne próby włączenia tego ośrodka cysterskiego w krąg wpływów niemieckich (przez opata z Ebracha) nie powiodły się. Choć początkowo zamierzony jako wspólnota oddzielona od świata zewnętrznego, klasztor stawał się stopniowo coraz bardziej otwarty ludności. Jeszcze w 1215 roku zakon cysterski zabraniał swym klasztorom brać w opiekę kościoły. Wiadomo natomiast, że zakonnicy ze Stičnej zajmowali się pracą duszpasterską co najmniej od roku 1256 – decyzją patriarchy pod zwierzchnictwem klasztoru znalazło się wtedy pięć parafii z Savinjskiej doliny. W roku 1335 patriarcha oficjalnie przyznał cystersom ze Stičnej sprawowanie duszpasterstwa, którym to zadaniem zajmowali się mnisi aż do rozwiązania klasztoru. W 1781 roku cesarz Józef II wydał dekret o likwidacji klasztorów, które niso Bogu povšeč, ki se ne bavijo z nego bolnikov in vzgojo mladine. Ostatecznie rozwiązanie klasztoru w Stičnej nastąpiło w 1784 roku. Jako jedyny z rozwiązanych klasztorów cysterskich w Słowenii został on odnowiony w roku 1898 i istnieje do dziś.

Klasztory cysterskie w Słowenii miały swe pracownie pisarskie. Nie wiemy, jak wyglądała działalność skryptorska za czasów pierwszego opata Vincenca, wiadomo natomiast, że już drugi opat Folknand (1150 – 63) założył klasztorne skryptorium, którego dzieła pod względem jakości nie pozostawały w tyle za rękopisami innych klasztorów ówczesnej Europy. W skryptorium owym pracował pisarz Nikolaj, któremu opat Folknand około 1180 roku polecił przepisać wielkie dzieło świętego Augustyna De civitate Dei. Wśród średniowiecznych rękopisów, przechowywanych w Bibliotece Narodowej i Uniwersyteckiej (NUK) w Lublanie, rękopisy z klasztoru w Stičnej stanowią trzecią część. Są to rękopisy powstałe od końca XII do końca XV wieku. Pod względem treści pozostają w zgodzie z popularnymi w owym czasie tekstami – zawierają fragmenty Pisma Świętego wraz z komentarzami, żywoty świętego Bernarda i innych świętych, księgę Morałów świętego Grzegorza Wielkiego oraz zbiory kazań. Prowadzone przez doktora Franca Stele badania nad średniowiecznymi rękopisami ze Stičnej, dowodzą, że są one wytworami jednej szkoły iluminatorskiej. Ich zróżnicowanie jakościowe związane jest z utalentowaniem artystycznym poszczególnych autorów. Według doktora Stele stiški rokopisi iż druge polovice 12. stoletja v NUK so najstarejši spomenik svojevrstne umetniške stroke na danes že sklenjenem slovenskem ozemlju, namreč iluminiranih (z risbami ali miniaturami okrašenih) rokopisov. Zachował się również oryginalny katalog ksiąg ze Stičnej, który znajduje się obecnie w NUK w Lublanie.

Z pewnością jednym z najbardziej znanych i cenionych zabytków skryptorium w Stičnej jest Stiški rokopis z XV wieku. Razem z Brižinskimi spomenikami i Rateškim rokopisem jest on dowodem na ciągłość piśmiennictwa w języku słoweńskim od wieku X aż do literatury protestanckiej w wieku XVI.. Powstanie księgi, w której znajduje się Stiški rokopis, było złożone i długotrwałe. Do łacińskiej księgi z kazaniami i legendami świętych czeski duchowny około roku 1428 dopisał modlitwę przed kazaniem i Salve regina. Później księga dotarła do rąk słoweńskiego zakonnika cysterskiego, który około 1440 roku zapisał w niej początek pieśni wielkanocnej Naš Gospod je od smrti vstal i wzór spowiedzi ogólnej, który przetłumaczył z niemieckiego oraz kilka słoweńskich i łacińskich komentarzy. W Stiškim rokopisie zapisana jest pierwsza zwrotka utworu Ta stara velikanočna pejsen. Później powstały jeszcze trzy zwrotki niemieckiej i słoweńskiej pieśni (w 1584 roku Primož Trubar utrwalił ją w dziele Ta celi katehismus). Dr Vatroslav Oblak określa język Stiškiego rokopisa jako dialekt dolenjski, natomiast ortografia jest niemiecka. W inwokacji i Salve regina zauważyć można wpływ języka i pisowni czeskiej.

Drugim ośrodkiem cysterskim, o którego działalności chciałabym powiedzieć, jest klasztor w Kostanjevicy ob. Krki. Założył go w roku 1234 wojewoda karyncki Bernard Spanheimski. Jego zadaniem miało być przyswojenie pod względem kościelnym i gospodarczym ziem, zdobytych polityczną ekspansją Spanheimów. Do klasztoru sprowadzono mnichów z Vetrinja. Ośrodek w Kostanjevicy cieszył się licznymi nadaniami ziemskimi – od swego założyciela, a także od obcej narodowo szlachty, a później i mieszczaństwa. Największy rozwój przeżywał klasztor w wieku XIV (w jego posiadaniu znalazło się wtedy wiele majątków ziemskich). Natomiast wiek XV był dla klasztoru okresem kryzysu gospodarczego i duchowego – cystersi stracili wiele swych posiadłości, a mnichów była w klasztorze tylko garstka. Wraz z kontrreformacją od 1600 roku życie gospodarcze i duchowe klasztoru zaczęło się stopniowo polepszać – zwiększyła się liczba mnichów, odzyskano stracone majątki. Za czasów opata Aleksandra Taufferera (1737 – 1760) ośrodek został gruntownie przebudowany, uzyskując dzisiejszą postać. W roku 1876 klasztor kostanjevicki został rozwiązany, a jego mieszkańcy rozproszyli się po kraju. Niestety nie doczekał odnowienia tak, jak ośrodek w Stičnej. Pamiątką po cystersach w Kostanjevicy pozostały do dziś liczne rękopisy i księgi, przechowywane w NUK w Lublanie.

Klasztor w Kostanjevicy nie może równać się ze Stičną, chociaż też odegrał ważną rolę kulturową i religijną w obszarze dolnej Krki. Przez cały czas swego istnienia klasztor był zależny od ośrodka w Vetrinju – tamtejsi opaci wizytowali go, przewodniczyli wyborom opatów i nadzorowali dyscyplinę zakonu. W tych warunkach pisanie kronik i roczników było utrudnione, nie mówiąc już o pisaniu dzieł literackich. W inwentarzu z roku 1577 (obecnie chroniony w Zgodovinskim društvie w Celowcu) znajdują się dane na temat licznych ksiąg, przechowywanych wówczas w klasztorze. Natomiast w zbiorze Fidler Marian, Austria Sacra V nadmieniono o spisanej historii klasztoru (Historia originis monasterii ad fontes Marianos prope Landstrass ex archivio eiusdem monasterii). Za czasów opata Taufferera w 1745 roku klasztor otrzymał bogatą bibliotekę Maksimilijana Leopolda Raspa (1673 – 1742), dbającego o rozwój edukacji ludu.Podczas likwidacji klasztoru wiele ksiąg uratował ojciec Avguštin Sluga (1753 – 1842), zakładając dekanijską knjižnicę w Kranju. Obecnie w Bibliotece Narodowej i Uniwersyteckiej przechowywanych jest siedem kodeksów z Kostanjevicy, pochodzących z XII i XIV wieku, oraz cztery inkunabuły. Ich treść wykazuje duże podobieństwo do treści rękopisów ze Stičnej. Cenny jest zwłaszcza tekst pierwotnej Chartae caritatis, którego nie ma w rękopisach ze Stičnej, oraz odpis Dialogów Grzegorza Wielkiego z XII wieku.

Temat tego referatu nie uwzględnia klasztoru w Vetrinju. Wspomnę jedynie o dwóch ważnych dziełach, wywodzących się z klasztornej biblioteki. Pierwszym z nich jest kronika Liber certarum historiarum (Knjiga resničnih zgodb), napisana przez opata Janeza II. Obejmuje ona austriacko – karyncką historię od 1231 do 1341 roku. Drugim ważnym utworem jest słoweński katechizm brata Lenarta Pacherneckera z 1574 roku. Wiemy o nim dzięki informacji w katechizmie Trubara, gdyż nie zachował się do naszych czasów.

Kulturotwórcza rola klasztorów cysterskich na ziemiach słoweńskich była ogromna. Zajmowały się one nie tylko kopiowaniem dzieł (przez co ochroniły ich byt), ale również pracą twórczą. Warto podkreślić, że w przypadku ziem słoweńskich funkcja klasztorów była jeszcze istotniejsza niż na innych terenach. Słoweńcy nie mieli przecież swego państwa, a ich kultura, zagrożona przez obcy narodowo żywioł potrzebowała wspierającej ją instytucji. Taką właśnie stały się ośrodki cysterskie. Liczne dzieła, które zachowały się do dnia dzisiejszego, pokazują, jak bogata może być kultura małego narodu, nawet jeśli nie posiada on własnej organizacji państwowej.