Powrót do

Seksizm w czeszczyźnie

dodany: 05.12.2005 | autor: Karol Marek

Języka czeskiego uczę się już od kilku lat. Jednak dopiero teraz zauważyłem mnóstwo elementów seksistowskich w tym języku. Nie tylko wojujące feministki mogą się poczuć dotknięte rzeczywistością językową czeszczyzny. Poniżej przedstawię kilka przykładów, że ów zabawnie dla niektórych brzmiący język, w istocie jest siedliskiem męskiego szowinizmu i równie agresywnej kobiecej nań odpowiedzi.

Zacznijmy od kilku słówek. Na początku wyraz svudny. Oznacza ono kogoś lub coś pociągającego i urzekającego. W większości wypadków użyjemy ich w stosunku do kobiety (czy ktoś słyszał kiedyś o urzekającym, pociągającym mężczyźnie?). Wszystko byłoby w porządku, gdyby nie to, że ten jakże kobiecy przymiotnik tłumaczony jest również jako zwodniczy...

Następne słówko: líčit. Czasownik ten określa kobiecą czynność malowania, pudrowania, szminkowania, generalnie robienia się na bóstwo. Czesi jednak używają tego słówka również w innym znaczeniu: kłaść sidła, zastawiać pułapki. W sumie rzeczywiście chodzi o to samo, różni się jedynie zwierzyna...

Na uwagę zasługuje liczna grupa odkobiecych określeń tchórzostwa i tchórzy. Są to między innymi: zbabělec, zbaběleý, bába, bábovka. Co gorsze, te seksistowskie, pejoratywne określenia weszły na stałe do czeskiego słownika i do czeskiej kultury. Pamiętać należy bowiem, że jedno ze sztandarowych dzieł Jozefa Škvorecky’ego to właśnie Zbabělci (Tchórze).

Skupmy się teraz na dwóch słówkach, pierwotnie zupełnie neutralnych: paní i manda. Pierwszego z nich chyba nie trzeba tłumaczyć, oznacza po prostu kobietę. Drugie określa kobietę o kształtach niekoniecznie przypominających modelkę, mówiąc wprost: grubą. Cóż jednak powstanie, gdy połączymy te dwa wyrazy? Otrzymamy słówko panimanda, które według słownikowego tłumaczenia oznacza po prostu tyłek.

Czesi na imprezach wykazują się nie tylko skrajnym seksizmem, ale też absolutnym brakiem szacunku dla osób niepełnosprawnych. Oto bowiem, zamiast naszej swojskiej ciuciubabki, nasi południowi sąsiedzi grają w ślepą babę (hrát na slepou babu). O tym, że jest to sprzeczne z jakimikolwiek zasadami politycznej poprawności, nie trzeba nikogo przekonywać.

Jednym z wyjaśnień czeskiego terminu babka jest potoczne określenie chrząszcza. Nie jest to może najmniej sympatyczne zwierzę, ale trudno uznać je za stworzenie cieszące się jakąś szczególną estymą.

Osobną kwestią jest problem czeskich powiedzeń i związków frazeologicznych. W Polsce mówimy często: kupiłem to za bezcen, to prawie darmo. Czech w takich sytuacjach powie: koupil jsem to za babku, nestojí to ani za babku. W słowniku co prawda, oprócz wspomnianego wcześniej wyjaśnienia, znajdujemy jeszcze dwie inne definicje babki: babka, staruszka, babinka i kowadełko do klepania kosy. Wątpliwości jednak pozostają. Czy owo nic to kowadełko, czy kobieta, nikt mi jednoznacznie nie wyjaśnił.

W innej polsko-czeskiej parze powiedzeń znajdujemy utożsamienie kobiety z diabłem. Polskie masz babo placek po czesku brzmi mniej więcej masz diable kropidło (maš čerte kropač).

Czesi uznali, że kobiety są ekspertkami od sytuacji skomplikowanych, nielogicznych, z którymi rozum nie daje sobie rady. Nasze ironiczne określenie na tego typu przypadki to bądź tu mądry, czeskie to radź babo (raď babo).

Gramatyka czeska również zawiera w sobie elementy seksizmu. Spójrzmy na skrócone formy przymiotników. W mianowniku liczby mnogiej przymiotniki w rodzaju żeńskim zawsze otrzymują końcówkę –y (rady, zdravy ženy). Męskie z kolei –i (żywotne) lub –y (nieżywotne). W sensie gramatycznym zatem kobiety potraktowane są jak stoły czy tapczany. Nie jest to jednak jedyny dowód na językowy seksizm w tej sytuacji. Oto pojawia się bowiem problem grup mieszanych. Jakiej formy użyć należy w stosunku do grupy dzieci w klasie? Zasada gramatyczna mówi wyraźnie: decyduje mężczyzna. Zatem, choćby w klasie było 28 dziewczynek i tylko jeden chłopiec, to użyjemy przymiotnika z końcówką –i.

Żeby nikt nie pomyślał, że w czeszczyźnie nie ma elementów dyskryminujących mężczyzn, przedstawię jeden przykład. Popatrzmy na słownictwo dotyczące zawodów. Dlaczego zawody, takie jak sędzia (soudce), prezes (předseda) kończą się na -e, -a, czyli w sposób charakterystyczny dla rodzaju żeńskiego? I dlaczego częściowo odmieniają się według wzorów żeńskich? Czyżby Czesi uważali, że część zawodów, tych lepiej płatnych i bardziej prestiżowych, jest bardziej przeznaczona dla kobiet? Hipoteza ta jest jeszcze bardziej prawdopodobna, że mniej prestiżowe zajęcia (na przykład konduktor – průvodčí) nie mają swojego odpowiednika żeńskiego, a nazwę kobiety wykonującej taki zawód uzyskuje się przez dodanie rzeczownika paní.

Zdaję sobie sprawę, że oprócz najzupełniej zrozumiałego zainteresowania, tekst ten wzbudzi kontrowersje. Znajdą się oczywiście ludzie, prawdziwi bohemistyczni fanatycy, którzy będą z uporem bronić czeszczyzny. Większość Wielce Czcigodnych Czytelników wykaże się jednak obiektywizmem i uzna moje argumenty za trafne. Prawdopodobnie tekst ten zostanie uznany, ze względu na swój krytycyzm i obiektywizm, za milowy krok w rozwoju slawistyki i będzie polecany młodym adeptom bohemistyki .